نی زار : شبیه خوانی ، آیینی نمایشی است که با الهام از واقعه عاشورا و بر اساس ریشه های غنی فرهنگ ایرانی در طی تحولات عزاداری امام حسین (ع) پدیدار شد .
با روی کار آمدن معز الدوله احمد بن بویه (امیر ایرانی) و تصرف بغداد مرکز خلافت عباسی در سال ۳۳۴ه.ق تعزیت دهه اول ماه محرم رسمیت یافت ، به مرور زمان تا عصر حکومت سلجوقیان سوگواری برای شهدای دشت کربلا عمومی شد . دسته های عزاداری به رسم آیین های سوگواری پیش از اسلام ، همچون سوگ سیاوش شکل گرفت اصولا نقش نمایش در میان ایرانیان تجلی باورهای مذهبی ، اعتقادی و سنتی آنان بوده است.
گروه های عزادار ضمن حمل کردن نشانه هایی همچون علم ، کتل ، نخل و…به کندی از مقابل تماشاگران که اغلب بانوان بودند می گذشتند ، به مرور اشخاص با لباس شبیه شهدا یا اشقیا در میان دسته های عزاداری حضور پیدا کردند ، گاهی یک راوی به شکل روضه خوانی یا نوحه سرایی ماجرای ایشان را روایت میکرد ، به مرور شبیه پوشان ، خود اشعاری را نقل می کردند و بدین گونه گفت و گوی نمایشی شکل گرفت و زمینه پیدایش شبیه خوانی سیار و در نهایت مجالس مستقل شبیه خوانی به وجود آمد .
شبیه خوانی در گذر زمان ، از لحاظ موضوع و مضمون مجالس ، دچار تحول و تکامل شد و به سمت تبدیل شدن به یک درام ملی حرکت کرد، ابزار و ادوات صحنه برای مخاطب بسیار ساده و قابل پذیرش است ، یک تشت آب نمادی از شریعه فرات و یک گلدان نشانی از نخلستان و…همچنین حضور شخصیت های مختلف از انسان ، روح ، حیوانات و…این نوع نمایش را جذاب و دیدنی کرده است.
موسیقی در کنار نمایش و کلام منظوم یکی از سه رکن اساسی تعزیه ، نقش مهمی در اثر گذاری این نوع نمایش داشته است و بر اساس دستگاههای اصیل ایرانی تنظیم شده است ، بسیاری از اساتید و اندیشمندان بر این باورند که آنچه موجب حفظ و توسعه موسیقی اصیل ایرانی تا به امروز شده ، نوحه خوانی و به ویژه شبیه خوانی بوده است ، عبدالحسن صبا در این باره می گوید: اگر تعزیه نبود امروز چیزی به نام موسیقی ایرانی وجود نداشت ، اینک به سبب نوحه سرایی و تعزیه انواع گامهای موسیقی تا حدی زنده مانده است بجز تعزیه سایر مراسم های ویژه محرم چنین نقشی در حفظ هنر و فرهنگ ملی ایرانیان داشته اند ، تا جایی که نقاشی هایی که به مناسبت محرم از گذشته در قهوه خانه ها به یادگار مانده است و همچنین پرده خوانی که نمونه ای دیگر از تاثیر مذهب آئینی در استمرار موسیقی و نقاشی ملی ایرانی است .
جالب آنکه درهر منطقه شیوه های اجرای شبیه خوانی ، نوحه سرایی ، پرده خوانی و… متاثر از آواز و موسیقی همان منطقه و سبب ماندگاری هنر موسیقی در آن مناطق شده است و هر گونه تغییر نا بخردانه این روند طبیعی را خدشه دار و منحرف می کند و حتی اصرار بر تطبیق شیوه های اجرایی ناهمخوان سایر مناطق ناپسند است، امری که متاسفانه چند سالی است که در برخی مناطق شیوع پیدا کرده است. علاوه براین در سالهای اخیر برخی از نوازندگان به بهانه ایجاد تنوع و نوآوری در شبیه خوانی دست به تقلید ملودی های غیر اصیل ایرانی زده اند که این امر باعث شده تا موسیقی تعزیه اصالت خاص خود را از دست بدهد و بیم آن می رود که در سالهای بعد نشان اندکی از شیوه های اصیل نغمات در شبیه خوانی را شاهد باشیم مساله ای که در شیوه نوحه خوانی و مدیحه سرایان محرم نیز نفوذ کرده و از موسیقی اصیل هر ناحیه و منطقه فاصله گرفته اند و سبب عدم کشش در مخاطب گشته است ، لذا می طلبد که با تکیه بر آیین ها و موسیقی هر منطقه در حفظ آداب و آیین های اصیل ملی و مذهبی خود کوشا باشیم .
نویسنده: محمد پودینه ، کارشناس ارشد تاریخ